تاملی در نامه آیت الله حائری به مشایی
فضای کنونی کشور پیرامون جریان انحرافی و نحله عقیدتی آن چند صباحی است رو به آرامش یا سکوت متمایل شده، که در این جهت گیری و تشکیل فضای جدید تاکیدات حضرت امام خامنه ای (روحی له الفدا) را نباید نادیده گرفت.
در آخرین واکنش هایی که پیرامون این جریان در فضای نخبگانی کشور مطرح گردیده ، نامه حضرت ایت الله حائری به رئیس دفتر رئیس جمهور، جناب مشایی است که از زوایای مختلفی قابل برسی و تامل است.
ایشان در این نامه، همانطور که در گذشته نیز اعلام کرده بودند، بهترین راه برخورد با جریان عقدیدتی منحرف را مناظره عنوان نموده اند. ایشان با سند قرار دادن مناظره در سیره ائمه معصومین(س) بر این نظر تأکید و با آوردن آیاتی از قرآن بر آن اصرار می کنند. آنچه در این مقال به بحث قرار گرفته شده است، تاملی پیرامون نظر ایشان در این مورد است. قطعا آنچه در این مطلب می آید بنا بر اینکه بر پایه تحلیل شخصی - عقیدتی نویسنده بوده، غیر قابل نقد نیست.
ابتدا به فعل مناظره می پردازیم.
مناظره (متضاد مباهله ) به بحث آزاد علمی، پیرامون مقوله نظری اطلاق می گردد که از سوی گروه ها یا اشخاص مخالف با هم، برای کشف حقیقت و یا اثبات حقانیت عملی و تئوریک موضوعی خاص صورت می پذیرد.
تاریخ اسلام و به خصوص تشیع، مالامال است از این روش برای ثبوت آراء سیاسی عقیدتی که در سطوح مختلف از پیامبران تا ائمه و علما از آن بهره ها جسته اند. در قرآن کریم نیز این فن و سیره را حول صحبت و مباحثه پیامبران با مخالفین خود آورده که با افعال " قال، قالوا، قلنا و ..." بروز داده شده است.
امّا در این باب سوالات زیر مطرح می گردد
آیا می شود با هر شخص و هر گروهی مناظره کرد؟
شرایطی که طبق آراء تشیع، مناظره وجوب پیدا می کند چیست؟
سطوح مناظره و همچنین اخلاق مناظراتی چیست و چه مرجعی باید آن را تایید و داوری بنماید؟
از عوامل مهم نشر معارف اسلامی و شکوفایی معارف اسلام در عصر امام صادق علیه السلام، فراهم آمدن فضای نسبتا باز سیاسی - اجتماعی می باشد.
بر کسی پوشیده نیست که علم و دانش و پژوهش های علمی و فراگیری، فضای خاص خودش را می طلبد، و آن هم محیطی دور از تنش ها و التهاب های سیاسی و برخوردار از آرامش و امنیت سیاسی - اجتماعی است، در چنین فضایی است که اندیشه های مستعد زمینه رشد می یابند و اندیشمندان و پژوهش گران مسایل علمی مختلف، برای دانش اندوزی و دانش آموزی و نشر آن به تکاپو می افتند. و نیز در سایه این رشد و شکوفایی علمی است که آموزش و پرورش، فراگیر شده و جهل و نادانی و بیسوادی از جامعه رخت بر می بندد.
چنین فضای نسبتا باز سیاسی - اجتماعی در عصر امام صادق علیه السلام به وجود آمده بود; زیرا این دوران مصادف شد با درگیری و نزاع میان دو گروه ریاست طلب و طماع بنی امیه و بنی عباس، برای دستیابی به حکومت و ریاست غاصبانه.
آنان برای رسیدن به قدرت، همچون گرگ های گرسنه به جان هم افتاده بودند.به حدی این دو گروه قدرت طلب و دنیاپرست به کشمکش و درگیری سیاسی - نظامی پرداخته و باهم مشغول شدند که از اوضاع سیاسی - اجتماعی اطراف خود غافل ماندند و یا این که فرصت و قدرت پرداختن به این گونه مسایل را نداشتند.
ره آورد مثبت این مبارزات و کشمکش ها ایجاد فضای باز سیاسی و در نتیجه زمینه لازم جهت اظهار عقیده و آزادی بیان بوده است. در چنین فضای مناسبی عامه مسلمانان و در راس آنان اندیشمندان و متکلمان اسلامی فرصت را غنیمت شمرده و به بحث و تحقیق در باره مسایل علمی - اسلامی بویژه مسایل کلامی و اعتقادی پرداختند و بدین طریق موجبات رشد و شکوفایی علوم اسلامی بویژه علم کلام را فراهم کردند.
عصر امام صادق علیه السلام همزمان بود با انتشار علوم اسلامی و انسانی از قبیل تفسیر، فقه، حدیث، کلام، انساب، لغت، شعر، طب، تاریخ، نجوم و غیر آن و نیز پیدایش افکار و اندیشه های مختلف، به طوری که سبب پیدایش مذاهب اسلامی و مکاتب کلامی شده بود. در این عصر از یک سو کتب فلسفی و کلامی از یونانی به عربی ترجمه شد. و از سوی دیگر افکار الحادی و به اصطلاح زندیق مسلکی رواج شایانی یافته بود، این ها خود عواملی بودند که در آن فضای باز سیاسی، تضارب آرا و برخورد اندیشه ها را فراهم کرده و علما و اندیشمندان اسلامی و در راس آنان حضرت امام جعفر صادق علیه السلام را به دفاع از ارزش های علمی - اسلامی برانگیخته بود، زیرا خوف آن بود که صاحبان اندیشه های نادرست و سردمداران کفر و الحاد با رواج شبهات عقیدتی و ایجاد تفرقه و تشتت آرا کار نیمه تمام بنی امیه در محو کامل فرهنگ اصیل اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله را به اتمام رسانیده، و به اهداف پلید خویش جامه عمل بپوشانند.
حضرت آیت الله حائری بدون پرداختن به اصول مناظراتی ائمه در این عصر، از مناظرات ایشان در این برهه تاریخی و مناظراتی که با کفار صورت پذیرفت به عنوان سندی بر تجویز این روش در برابر جریان انحرافی استفاده می کنند.
در تحلیل این برهه تاریخی آنچه تاریخ به آن شهادت می دهد این است که مکاتبی که با بزرگان وارد مباحث عقیدتی می شدند، صرفا مکاتب فکری و عقیدتی بودند نه مکاتب و نحله های سیاسی. منظور ازغیر سیاسی بودن این فرق این است که هیچکدام از آنها در مناسبات سیاسی عصر خویش و یا دربار خلیفه قرار نداشتند و منافع سیاسی خاصی را در حکومت، با ابزار مناظره دنبال نمی کردند.
مباحثات امام صادق(ع) با دهریون و بت پرستان، نحله های یونانی و یهودی و ... که تقریبا جلد اول بحارالانوار را شامل می شود گویای این مطلب می باشد. مناظرات حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) هم دارای همین خصیصه مشترک است که در جلد دوم تحف العقول به راحتی قابل رصد است.
در باب شیوه های حکومت و نظر تشیع و مکاتب دیگراسلامی مناظره صورت گرفته که بر نقش امام در عرصه خلقت تاکید شده و گاهی به صورت نامه رسمی ائمه به خلفا در تاریخ به ثبت رسیده است( جلد دوم تحف العقول – نامه امام رضا به مأمون).
حال برای تجویز این سیره در برخورد با جریان انحرافی چند سوال مطرح است :
اول اینکه این جریان انحرافی یک جریان صرفاعقیدتی است؟ عقیدتی به مفهوم مکتب مقصود است نه فقط پرتاب نظر. شرط اول مناظره این اصل است. یعنی طرف مناظر باید صاحب عقیده، لیدر فکری، مبانی نظری و عملی و ... باشد.
دوم اینکه صبغه عقیدتی این جریان بیشتر است یا صبغه سیاسی آن؟ آیا این جریان در حکومت منافع خاص دارد یا خیر؟
سوم، آیا هدف این جریان از طرح مسائل عقیدتی، همانطور که ادعا می کند، نشر عقاید است یا خیر اهداف سیاسی را در پشت پرده خود نهاده است؟ یعنی اینکه با طرح نظرات شاذ، سعی بر موج آفرینی و تأثیرات خاص سیاسی بر جامعه دارد یا اینکه آنچه اصالت دارد صرفا طرح تئوری فکری است؟ آیا این جریان پس از اینکه از عرصه قدرت کنار رفت، همین مباحث را با همین قوت عنوان خواهد کرد یا قصد استفاده مقطعی و ابزاری دارد؟
جواب به سوالات فوق مشخص می کند آیا مناظره با این جریان وجوب دارد یا مباح است یا خیر، مکروه و حرام تلقی می گردد.
آنچه مبرهن می نماید این است که جریان اساسا دارای طرح و نظریه علمی نیست، چرا که طراحان آن نه تحصیلات آکادمیک در حوزه نظر دارند و نه تحصیلات حوزوی. این همان ایرادی است که تمامی دلسوزان به بزرگان این جریان کرده اند. یعنی طرح مباحثی که به هیچ وجه در صلاحیت آنها نبوده و نیست.
نکته دوم اینکه این گروه از نشر این سری عقاید شاذ، قصد بهره برداری سیاسی و همینطور جذب توده های خاص را دارند و مناظره، زمینه رسیدن به این هدف را برای آنان میسر خواهد نمود ولو اینکه در این رویارویی به شدت هم شکست بخورند. در حقیقت مناظره ابزاری برای تبلیغ و مطرح شدن در صحنه اجتماع است نه بحث فلسفی عقیدتی صِرف.
نکته سوم که باید در پاسخ به سوالات مورد توجه قرار بگیرد این است که این جریان در پیکره قدرت حکومت جای دارد نه در پیکره آکادمیک و نظری. این نکته دلیل کافی برای نشان باطل بودن مناظره با این گروه است و هر کسی که اندکی از الفبای سیاست را بداند بر این نکات به خوبی واقف و مسلط است و به صورت عقلانی به باطل بودن مناظره با این نحله خواهد رسید.
در تمامی مناظرات ائمه هیچ مناظره ای را نمی توان یافت که با اشخاصی با جهت گیری فوق صورت پذیرفته باشد. یعنی مناظره ای که فعلش، باعث کسب مشروعیت برای جریان خاص گشته باشد. طرحی که در آن مناظره و جدل احسن هدف نیست، بلکه کسب مشروعیت یا به عبارتی سوء استفاده از امام برای نیل به این امر، مقصود باشد.
نکته آخر این که طرح مناظره با این گروه اول بار نه توسط آقای حائری، بلکه توسط همین نحله مطرح و ترویج گردید. پر واضح است که شکل گیری فعل مناظره، هدف بعدی و مطلوب این جریان بوده و این نظر ایت الله حائری در حقیقت آب به آسیاب آنان انداختن است. البته نگارنده قصد ندارد صورت گرفتن این فعل را از سوی ایشان، تعمدی فرض بنماید، بلکه مبنای این نقد، خیرخواهانه بودن این نامه و نظر است.
حال با توجه به نگاه مقام معظم رهبری، به این شیوه می پردازیم.
بی شک ایشان از روشنفکرترین رهبربان کنونی جهان اسلام و حتی به جرأت می توان گفت، رهبران جهان هستند. تبلور این ادعا را در نظر ایشان پیرامون " کرسی های آزاد بحث و نظریه پردازی " می توان اثبات کرد. ایشان در برخورد با جریانان خاص فکری و مکاتب گوناگون نه تنها هیچ محدودیتی قائل نشده اند بلکه پیشنهاد برپایی کرسی های آزاد اندیشی را سال ها پیش طرح و از اساتید و دانشجویان بارهای بار خواسته اند این امر را جدی تلقی و آن را عملیاتی سازند. به عبارت دیگر فضا را برای تنفس سایر نحله های فکری باز نهاده اند.
امّابرخورد ایشان پیرامون جریان انحرافی با دیگر جریانات فکری متضاد این استراتژی است. نظر ایشان در برخورد با این گروه همانطور که بارها اعلام کرده اند، بایکوت و انزوا بوده است نه باز کردن فضای تنفسی برای این جریان. بی شک اگر عقاید این گروه به آن سطح که قابلیت مناظره و طرح در جامعه را دارا باشد رسیده بود؛ ایشان هیچ وقت نظرشان بر این امر واقع نمی شد که جریان مذبور را فرعی و منزوی کنید تا بشود از آن عبور کرد. چرا که ایشان در این مدت اخیر شاهد خسارات جبران ناپذیر این گروه بر کشور بوده اند و به این نکته رسیده اند که طرح و پرداختن به آنان(چه به صورت مناظره یا موضع جنجالی و ... ) در جامعه بر قدرت اسیب رسایی آنان می افزاید.
ایشان در سخنرانی خود که به مناسبت پانزده شعبان و تولد حضرت صاحب(عج) به طور تلویحی این جریان را که در زمینه مهدویت ادعاهای خاص می کند را به شدت مورد نقد و واشکافی قرار داده و عقاید آنان را از ریشه و اساس غلط و منحرف ذکر می کنند. ایشان پیرامون مباحثه در این مورد، اعتقاد دارند که مناظره پیرامون این نگاه برای اهل این جریان مجاز نیست و کسانی باید در این داستان ورود کنند که بر علوم رجال و حدیث و .. تسلط داشته باشند. ایشان می فرمایند:
البته کار عالمانه و مستند درباره موضوع مهدویت و انتظار نیز بر عهدهی اهل فن و متخصصانی است که علم حدیث و رجال را به خوبی میدانند و با مسائل و تفکرات فلسفی آشنایی کامل دارند.
همانطور که حضرت می فرمایند خصایص بالا در سران فکری جریان فوق نیست پس این امر بر این قرینه است که مناظره با آنان هم باطل است.
پس نظر و روش مناظره با سران جریان انحرافی، دقیقا در تضاد با منویات حضرت امام(روحی له الفدا) و مصالح انقلاب می باشد . به هر حال باید پذیرفت که حضرت امام(روحی له الفدا) هم از جناب آقای حائری و هم بسیاری از بزرگان ازادمنش و روشنفکرتر هستند و در هر شرایطی باید از ایشان تبعیت صورت پذیرد.
ایشان در ابتدای نامه خودشان، هتک حرمت به رئیس جمهور را نوعی عبور از رهبری قلمداد می کنند در صورتی که تئوری مناظره ایشان عواقبی بدتر از این را در بر دارد.
ایشان همچنین فتنه را چنین تعریف می کنند:
فتنه را باید شکافت و چشم فتنه را در آورد. جواب مطالب آشکار، پاسخهای آشکار است! فتنه پاسخ ندادن به مطالب آشکار است.
طبق نظر حضرت امام(روحی له الفدا) آشکار برخورد کردن با این جریان در برهه کنونی خود سبب فتنه است. با هر فتنه ای نمی شود برخورد یکسان نمود. این روش( پاسخ آشکار) در برخورد با فتنه بعد از انتخابات توسط رهبری تجویز گردید که همه شاهد مثمر ثمر بودن آن بودیم، امّا در برخورد با این فتنه جدید ایشان عکس این روش را تجویز نموده اند.
نقد دیگری که بر این نامهء با نیت خیر نگاشته شده وارد است، این است که باتوجه به فضای کنونی که این نحله در اثر تاکیدات حضرت امام(روحی له الفدا) در حال به انزوا رفتن است، این دست نوشته، آن هم از شخصی چون جناب آقای حائری باعث بهانه ای برای طرح مجدد مباحث آنان در جامعه می گردد که به نوعی اصلی و زنده کردن موضوع و برگشت به زمان تشنج است.
در حقیقت باید پرسید در شرایط کنونی چه عاملی باعث تحریک ایشان شده که ناچار شده اند در بیمارستان، با حال کسالت این نامه را بنویسند؟ سوالی که با توجه به غیبت مشکوک و طولانی جناب مشایی از صحنه سیاسی کشور، پاسخ مناسبی و منطقی ای که حداقل برهان اضطرار با خود داشته باشد را در بر ندارد.
نکته مبهم دیگر موضع ایشان در گذشته و حال است. ایشان در زمانی که این جریان آماج نقد و حمله بسیاری از علما قرار گرفت موضعشان تقریبا سکوت بود. و گاه حتی شرکت در ستاد انتخاباتی آقای مشایی. امّا حال که همه سکوت کرده اند، با این نامه دوباره طرح موضوع نمودند.
به هر حال به نظر حقیر مناظره با این نحله با سه دلیل باطل است:
اول این مدل مناظره چون هدف فکری فلسفی خاصی را تعقیب نکرده و نیتش بهره برداری و سوء استفاده سیاسی از فعل مناظره هست، در سیره مناظراتی ائمه جایی ندارد. در حقیقت این نحله، گروهی سیاسی است نه مکتبی عقیدتی صِرف.
دوم اینکه منطق و تعقل سیاسی مناظره با این نحله را به دلیل اینکه سبب به رسمیت شناختن آنان در جامعه به عنوان گروه فکری می گردد، باطل میداند.
سوم اینکه نظر امام خامنه ای(روحی له الفدا) پیرامون این نحله، منزوی کردن آن است و مناظره دقیقا عکس این استراتژی عمل می کند.
در پایان در این ماه سراسر مغفرت و رحمت، شفای هر چه سریعترجناب ایت الله حائری و تمامی مرضای اسلام را از خداوند متعال خواستارم.